Tiếng Anh và tiếng Pháp nhập rất nhiều từ La-tinh. Ta có thể nhận ra một số từ gốc La-tinh trong tiếng Anh, trái lại trong tiếng Pháp, ngoài những từ La-tinh mà ta có thể nhận ra, một số từ khác đã biến đổi nhiều đến nổi không còn nhìn ra được nữa, quá hơn lời người ta thường nói "tiếng Pháp là tiếng La-tinh đọc và viết sai ra".

Trong tiếng Pháp hầu như có hai hệ thống ngữ học: từ vựng, ngữ pháp và ngữ âm thuộc hai loại cấu trúc, bác học và bình dân. Hai hệ thống này độc lập với nhau: giữa nhóm từ có dạng oeil (oeillet, oeilleton, oeillade, oeillère, ...) và nhóm từ có dạng (l) oculus (oculist, oculaire, monocle, inoculer, ...) không có liên hệ gì ngoài việc có cùng một từ nguyên.

Kín đáo hơn, trong tiếng Anh và Pháp hình như có ẩn một ngôn ngữ khác nữa mà để chỉ cái mũi, người ta dùng yếu tố từ rhin (trong các từ Anh như rhinitis, rhinoceros, rhinophyma ...); để chỉ đá thì dùng litho (trong các từ Pháp lithographie, lithotomie, paléolithique, ... ); để chỉ ý niệm tốt thì dùng eu (từ Pháp euphorie, euphonie, eutectique, ...), ý niệm xấu thì dùng caco (từ Pháp cacophonie, cachexie , ... ), để chỉ sự cắt bỏ thì dùng tom (từ Anh atom, nephrolithotomy ) ... Những thành phần của ngôn ngữ ẩn chính là những gốc từ mượn của Hy-lạp.

Tại sao lại có những hiện tượng này?

1. Từ có gốc La-tinh trong tiếng Pháp

Tiếng Pháp, tuy xây dựng trên gốc La-tinh nhưng lúc mới thành hình đã mất dần liên hệ với La-tinh và lại bị ảnh hưởng của nhiều di dân mới đến trên đất Pháp sau đó. Cho nên trong tiếng Pháp đã có nhiều biến đổi cũng như sự đơn giản hóa tự nhiên do thiếu hiểu biết. Dân chúng, chẳng biết nói thế nào cho "đúng"; không phải như ngày nay mà có nhiều trường học, sách báo, thông tin, giao dịch nên dạng chữ, cách đọc, ngữ pháp được biết rõ ràng chính xác.

Từ Pháp oeil (con mắt) nói đến ở trên tiêu biểu cho loại từ đã biến đổi nhiều (gốc La-tinh của nó là oculus ). Từ eau (từ Pháp, có nghĩa là "nước", chất lỏng có thể uống được) cũng vậy, có gốc La-tinh là aqua . Hai từ eau và aqua có dạng rất khác nhau. Sự biến đổi từ aqua thành eau đã theo lối bình dân, phải thích ứng qua cách đọc và giọng nói của dân xứ Gaule chịu ảnh hưởng của người Francs. Những từ như eau , oeil, được nhập rồi biến đổi theo lối bình dân tạo thành vốn từ cơ bản của tiếng Pháp cổ.

Trái lại, hãy xét tính từ latéral . Từ này có gốc La-tinh, do tính từ lateralis có cùng nghĩa, muốn nói là "bên, ở bên". Hai từ giống nhau làm ta đoán ra nghĩa một cách dễ dàng.

Từ lateralis lại có quá khứ khác hẳn. Từ này ít được dùng hơn từ aqua và có lẽ những người La-Mã ít học cũng không biết đến. Sau khi đế quốc La-Mã sụp đổ, những người có học tiếng La-tinh chẳng còn lại bao nhiêu nên từ lateralis cũng không được dùng. Chỉ còn có vài người có đủ khả năng đọc và hiểu nó trong một hai cuốn sách nào đó mà thôi. Sau đó, từ này như vậy kể như đã biến mất. Dần dà tiếng Pháp bắt đầu thành hình, đến thế kỷ thứ 13 hay 14, một học giả Pháp nào đó nẩy ý muốn tìm một từ có nghĩa như từ lateralis và theo từ pháp của tiếng Pháp, đã tạo ra từ latéral . Ðấy là cách nhập theo lối văn sách.

Những từ nhập theo lối này được gọi là từ bác học, do các nhà văn, học giả, người làm khoa học dùng rồi sau này trở thành từ vựng chung.

Ta phải nhận định sự khác biệt giữa hai cách nhập này mới hiểu hết những liên hệ giữa từ vựng Pháp và từ vựng La-tinh.

a. Cách nhập theo lối bình dân

Tuy là do biến đổi tự nhiên nhưng cách nhập bình dân (cũng là cách hình thành tiếng Pháp cổ) có những qui luật riêng của nó. Ðề tài về ngữ âm này rất phức tạp và ngoài địa hạt thuật ngữ, ta không kể hết những luật miêu tả cách biến đổi các nguyên âm và phụ âm. Ta chỉ nêu một số luật để hiểu một ít ví dụ tiêu biểu.

Biến đổi nguyên âm

Hai lý do quyết định cách biến đổi từ La-tinh qua tiếng Pháp là: nguyên âm trong từ La-tinh đọc có kéo dài hay không và vị trí của nó đối với dấu nhấn của từ.

Có những luật thông thường nhất sau đây:

- những nguyên âm đọc nhấn mạnh trong tiếng La-tinh vẫn được giữ khi trở thành tiếng Pháp dù có thể thay đổi âm sắc (timbre)

- những nguyên âm không đọc nhấn mạnh sẽ dễ biến mất.

Nguyên âm biến mất trong các trường hợp sau đây:

- nguyên âm cuối của từ La-tinh thường biến mất. Ví dụ:

(l) murus --> (f) mur

septem --> sept

malum --> mal

- những nguyên âm sau dấu nhấn hay trước dấu nhấn thường biến mất. Ví dụ:

(l) tábula --> (f) table

sacrémentum --> serment

Có những thay đổi âm sắc và cách đọc, tạo nên các biến đổi trong những từ sau đây:

(l) ministérium --> (f) mestier --> métier

mercátus --> marché

coróna --> couronne

cabállus --> cheval

máre --> mer

pátrem --> père

littera --> lettre

auricula --> oreille

Chú ý: Những nguyên âm có dấu ( ' ) như dấu sắc của tiếng Việt trong các từ La-tinh trên đây là những nguyên âm khi đọc có nhấn mạnh.

Biến đổi phụ âm

Có những luật thông thường sau đây:

- tất cả các phụ âm cuối (trừ l và r) đều biến mất khi qua tiếng Pháp. Ví dụ:

(l) maritus --> (f) marit --> (f) mari

principem --> (f) prince

- một số phụ âm nằm giữa hai nguyên âm bị biến mất: Ví dụ:

(l) sudare --> (f) suer

quadratus --> carré

mater, matrem --> mère

- thêm b, d trước r:

Ví dụ:

(l) camera --> (f) chambre

tener, tenerum --> tendre

và những ngoại lệ và nhiều cách biến đổi khác...

b. Cách nhập theo lối văn sách và phép phái sinh

Khác với cách nhập bình dân, cách nhập văn sách thật là nhanh chóng, nó có chủ ý tìm từ có cách đọc và viết hợp với tiếng Pháp nhưng không khác từ La-tinh bao nhiêu. Thường thường chỉ có vĩ tố (hình vị phụ ở cuối từ, biểu thị hình thái) bị thay đổi cho hợp với tiếng Pháp nhưng về mặt âm học, từ không bị biến đổi.

Thời Charlemagne ở Pháp cũng đã bắt đầu dùng lối nhập này. Xét những từ được vay mượn sớm thì thấy phần lớn là những từ thuộc lĩnh vực tôn giáo. Tiếp đến là những từ mượn của các tác phẩm văn học, triết học, tu từ học và luật, sau đó là một số từ (ít hơn) dùng trong sách khoa học. (Phải chờ tới thế kỷ thứ 14 mới thấy sách về phẫu thuật và những tập tóm tắt kỹ thuật các ngành nghề khác.)

Hai tiếng Anh và Pháp đều dùng lối nhập văn sách, được dùng rất ồ ạt trong thời kỳ Phục hưng (thế kỷ thứ 15 và 16) là thời kỳ văn học nghệ thuật phát triển nhanh chóng do sự vay mượn văn hóa cổ điển Hy-La ở Anh và Pháp, và trước đó ở Ý. Mục đích của cách nhập văn sách là tạo từ vựng dùng trong văn học nghệ thuật và khoa học. Các từ này thường được gọi là "từ bác học".

Cùng với cách nhập văn sách có phép phái sinh. Phái sinh là sự cấu tạo từ mới nhờ phụ tố theo mô hình cấu tạo của một ngôn ngữ khác (ở đây là La-tinh). Phương pháp này thay đổi cách viết hay phối hợp nhiều yếu tố ngoại lai để tạo từ ngữ mới. Các từ mới này có thể chưa có hay có nghĩa khác trong ngôn ngữ được vay mượn. Từ thế kỷ thứ 12, bắt đầu có sự tạo ra những từ phái sinh theo lối "bản địa" với những từ vay mượn.

Cách nhập văn sách và phép phái sinh là cách thỏa mãn những nhu cầu sau đây:

Từ trừu tượng

Phần lớn những từ nhập theo lối bình dân thời đế quốc La Mã hay vào thời tiếp liền sau đó là những từ cụ thể, từ vựng dùng thường ngày. Sau đó là thời kỳ phát triển trí thức, phải cần nhiều từ trừu tượng, đặc biệt cần nhiều danh từ.

Vì vậy có nhiều cặp từ nhập theo hai lối: động từ nhập theo lối bình dân, danh từ theo lối văn sách.

Ví dụ:

(f) réduire / réduction.

Trong nhiều trường hợp, đã có danh từ nhập theo lối bình dân nhưng chưa đủ trừu tượng nên thấy có những bộ ba như:

(f) nager / nage / natation

hay

(f) suivre / suite / sequence

Tính từ có tính cách trừu tượng cũng được nhập như:

(f) côté / latéral.

Một gốc La-tinh có thể cho hai từ khác dạng và có thể khác cả nghĩa. Hiện tượng này đã thấy trong tiếng Pháp ngay từ thế kỷ thứ 10; ngày nay ta thấy nhiều từ có một gốc La-tinh chung (gọi là từ trùng hay từ sinh đôi) như:

(l) auscultare --> (f) ecouter (nghe) --> (f) ausculter (nghe, chẩn bệnh)

(l) navitum --> (f) naif (ngây thơ) --> (f) natif (bẩm sinh)

(l) potionem --> (f) poison (thuốc độc) --> (f) potion (thuốc nước)

Thuật ngữ khoa học

Cũng có những lý do khác làm các ngôn ngữ Anh và Pháp phải nhập những từ La-tinh: khoa học kỹ thuật cần có từ mới để chỉ những khái niệm hay sự vật một cách rõ ràng chính xác và không nhầm lẫn được nên dùng từ ngữ mới là phương pháp hay nhất. Ngoài ra cũng có nhiều lý do khác như tính có hệ thống, nghĩa ổn định, ... mà ta sẽ xét đến kỹ hơn ở Chương II.

Từ ngắn gọn hay "từ thay một câu"

Nếu trong tiếng La-tinh không có sẵn từ để mượn thì người Âu châu dùng những phương pháp mà người La Mã thời trước đã dùng để tạo từ mới. Tiếng La-tinh có những tiền tố và tiếp tố có thể giúp để tạo những từ ngắn gọn. Thay vì nói "cette activité qui a lieu entre diverses nations" (hoạt động diễn biến, xảy ra giữa nhiều nước), chỉ cần dùng "activité internationale". Tính từ international do hai thành phần (l) inter và (l) natio ( --> nation) hợp lại theo mẫu La-tinh. Nhờ vậy họ đã có cách làm ngắn gọn, tìm những từ có thể diễn tả những ý của nhiều từ hay của cả một mệnh đề.

Sau này ta sẽ thấy nếu tiếng La-tinh không thể thỏa mãn nhu cầu này, người Âu châu sẽ hướng về tiếng Hy-lạp.

Nhiều khi có sự lạm dụng trong chuyện vay nhập tiếng La-tinh. Trong văn học thời trước đã có những bài báo, hí họa, những vở kịch cười diểu các nhà văn, bác sĩ sính chữ. Lúc đầu cũng có chuyện sính chữ thật, nhưng những từ cần thiết sẽ được chọn dùng và tồn tại, những từ không xứng đáng nhập sẽ bị loại dần. Có những từ mới đầu có vẻ lạ tai gai mắt nhưng rồi đã được chấp nhận và trở thành thông dụng.

2. Từ có gốc La-tinh trong tiếng Anh

Trong phần lịch sử tiếng Anh, ta thấy người La Mã đã cai trị trực tiếp nước Anh trong mấy thế kỷ vào đầu Công Nguyên. Ðã có sự vay mượn từ vựng La-tinh do những người gốc Ðức trước khi họ tới lập nghiệp tại đất Anh cũng như vay mượn qua Công giáo và tiếng Pháp Normand. Ta có thể thấy tầm quan trọng của sự vay mượn này khi biết rằng trong tiếng Anh có đến hơn nửa số từ vựng của người La Mã xưa ! (dầu rằng tiếng Anh thuộc họ Germanic và tự nó cũng đã là một ngôn ngữ khá đầy đủ). Nhưng thời kỳ quan trọng nhất trong việc nhập các từ có gốc cổ ngữ là thời Phục hưng nhờ sự phát triển của các môn học cổ điển và ngành in ấn. Cũng có lẽ một phần nào nhờ ảnh hưởng của sự vay mượn này mà ngày nay những dân tộc khác trên thế giới đã chấp nhận dễ dàng việc dùng tiếng Anh.

a. Từ nhập trực tiếp

Nhưng khác với tiếng Pháp, những từ La-tinh được nhập vào tiếng Anh ở một dạng ít biến đổi hơn vì phần lớn được nhập trể hơn và bằng lối văn sách. Cũng có rất nhiều từ được nhập thông qua tiếng Pháp. Vì đến bằng nhiều ngã nên cũng có nhiều cách viết và đọc, đem lại nhiều khó khăn cho người nước ngoài khi học tiếng Anh.

Có những từ La-tinh được nhập mà không thay đổi dạng như:

actor, altar, area, bonus, circus, deficit

error, exit, extra, genus, infra, locus

maximum, memento, omnibus

propaganda, quorum, radius, terminus, veto, via ....

Một số từ La-tinh có biến dạng chút đỉnh khi nhập vào tiếng Anh hay nhập thông qua tiếng Pháp như:

(l) absens --> (e) absent

alacritas --> alacrity

barbarus --> barbarous

captivus --> captive

causa --> cause

corpus --> corpse

debitus --> debt

fabula --> fable

libertas --> liberty

lingua --> language

ruina --> ruins

tabula --> table

b. Từ phái sinh

Tiếng La-tinh có cách tạo từ mới bằng cách ghép một gốc từ với một hay nhiều tiền tố và tiếp tố.

- Gốc từ là phần chính phải có của một từ, nó cho nghĩa của từ.

- Một hay nhiều tiền tố, giới hạn hay thêm nghĩa của gốc từ.

- Một hay nhiều tiếp tố, cho biết từ loại (tức là chức năng ngữ pháp của từ) và bổ nghĩa cho gốc từ.

Tiếng Anh cũng dùng cách nhập theo lối văn sách như tiếng Pháp (đã nói ở trên). Nhưng ở nước Anh, phần lớn những từ gốc La-tinh đều được nhập vào thời kỳ Phục hưng hay sau đó.

Hệ thống thuật ngữ Anh, Pháp đã được tạo dựng nên nhờ cách nhập từ Hy-lạp và La-tinh theo lối văn sách và phép phái sinh. (Xem Chương II).

Các bảng kê sau đây cho ta một ý niệm về những từ phái sinh có thể tạo nên khi nhập gốc từ "port " của từ La-tinh "portare" (mang, xách)

export, porter, reporter

import, portly, support

importance, purport, insupportable

portable, report ...

hay gốc từ "spect " của từ La-tinh " specere, spectus " (nhìn, thấy) :

aspect, perspicacity, species

conspicuous, perspicacious, spectacle

especially, perspicuity, spectacles

expect, prospective, spectacular

expectation, prospector, spectator

inspect, respectful, spectrum

inspection, retrospect, suspect

perspective, special, unspectacular

unsuspicious ...

Có những gốc từ mà mỗi gốc đã cho trên hai trăm từ phái sinh.

 

3. Từ có gốc Hy-lạp trong tiếng Anh và tiếng Pháp

Ngôn ngữ biến đổi không ngừng và từ vựng cũng thay đổi như ta đã thấy trong sự phát triển của tiếng Anh, tiếng Pháp và ảnh hưởng của các ngôn ngữ khác trên hai tiếng này. Sự vay nhập và biến đổi nay không còn ồ ạt nữa, tuy vậy hằng năm, hay có thể nói hằng ngày, tiếng Anh, tiếng Pháp có thêm những từ mới nhập và mất đi một số từ khác, có thể là thêm nhiều hơn mất đi.

Với tiếng Pháp, phần lớn những từ mới nhập có gốc ngoại quốc không phải là những từ có gốc Anh Mỹ như ta lầm tưởng, mà trái lại có gốc Hy-lạp. Ngay cả trong tiếng Anh Mỹ, những thuật ngữ mới như multimedia , hypertext, inter(net)naut, ... đều là những từ có gốc Hy-lạp. Khó mà biết có bao nhiêu từ thuộc gốc Hy-lạp trong tiếng Anh, tiếng Pháp cũng như không biết có bao nhiêu từ trong hai tiếng này.

Nếu ta loại những từ rất chuyên môn và chỉ xét những từ trong từ điển phổ thông như cuốn "Petit Robert", trong tiếng Pháp, ta nhận thấy có vào khoảng 70 đến 80 phần trăm từ gốc La-tinh và hơn 10 phần trăm gốc Hy-lạp, gốc Ðức khoảng 5 phần trăm và phần còn lại thuộc nhiều gốc khác nhau. Nếu phân tích các bài báo thông thường, từ có gốc Hy-lạp chiếm khoảng 6 phần trăm và trong ngôn ngữ của đời sống hằng ngày, loại từ này chiếm tỉ lệ ít hơn.

a. Các lĩnh vực thường dùng từ có gốc Hy-lạp

Nói chung, tiếng Hy-lạp không có ảnh hưởng sâu đậm và liên tục như tiếng La-tinh trên hai ngôn ngữ Anh và Pháp. Cho tới thời phục hưng, có rất ít tiếp xúc trực tiếp giữa người Hy lạp và người Anh, người Pháp; rất ít học giả Tây Âu biết tiếng Hy-lạp.

Nhưng khi La Mã tiếp xúc với văn minh Hy-lạp, tiếng Hy-lạp trở thành ngôn ngữ văn học đối với tiếng La-tinh cũng như tiếng La-tinh là ngôn ngữ văn học của các tiếng châu Âu vào thời trung cổ. Tiếng Pháp và tiếng Anh đã vay mượn một số từ Hy-lạp thông qua tiếng La-tinh trong nhiều địa hạt, đặc biệt trong tôn giáo, triết học, thần thoại, lịch sử, tu từ, ngữ pháp, kiến trúc, v.v. nhưng nhiều nhất là trong khoa học. Trong tất cả các ngành khoa học, khả năng của tiếng Hy-lạp đã được tận dụng và tiếng Hy-lạp đã trở thành ngôn ngữ khoa học của nhiều tiếng Âu châu.

Ta sẽ nói rõ hơn về nguồn gốc thuật ngữ khoa học Anh, Pháp và lý do vay mượn các cổ ngữ ở chương II, ở đây chỉ vắn tắt nêu hai lý do để giải thích quan hệ giữa khoa học và tiếng Hy-lạp :

Lý do thứ nhất là người La Mã đi sau và đã học hỏi, thu thập những kiến thức của người đi trước: khi La Mã còn là những chòi nhà của đám chăn cừu nằm cạnh sông Tibre, nước Hy-lạp đã là một xứ có văn minh phát triển mạnh mẽ. Sau đó, La Mã chinh phục Hy-lạp nhưng rồi người La Mã cũng bị văn hóa Hy-lạp mê hoặc, quyến rũ. Thơ văn Hy-lạp đã trở thành khuôn mẫu cho văn chương La Mã, những tượng Hy-lạp được tôn thờ tại nhà các bậc quyền quí La Mã, sinh viên tới Athens tấp nập để học. Họ cũng chỉ là học trò giỏi chớ không tiến xa hơn để trở thành bậc thầy. Vì vậy, kiến thức và cơ sở căn bản, thuật ngữ đã được nhập từ nước Hy-lạp vào thời cổ đại và sự vay mượn tiếng Hy-lạp vẫn tiếp tục sau khi nền khoa học Hy-lạp bị suy sụp nhưng điều này không phải chỉ do thói quen.

Và đây là lý do thứ hai: sự tiếp tục vay mượn tiếng Hy-lạp là do tiếng này có thể giúp tạo ra nhiều từ mới khi cần, dễ hơn dùng tiếng La-tinh. Tiếng La-tinh và những tiếng có gốc La-tinh có những khả năng lớn để tạo từ mới như cách ghép các tiền tố và tiếp tố, nhưng đã gặp khó khăn để tạo ra những từ ghép mới, hội hai hay nhiều ý. Ta sẽ thấy những ví dụ khi xét đến cách cấu tạo thuật ngữ khoa học ở phần sau.

b. Cách nhập từ có gốc Hy-lạp

Ta đã thấy có hai cách nhập tiếng La-tinh vào tiếng Pháp : lối bình dân và lối văn sách. Trong trường hợp các từ có gốc Hy-lạp, có nhiều cách nhập vào tiếng Pháp, tiếng Anh chứ không phải chỉ qua lối tìm và đặt từ của các nhà thông thái. Ta có thể phân biệt sáu cách: ba cách nhập xưa cổ, nghĩa là đã bắt đầu từ thời cổ đại phải qua ngã La-tinh và ba cách nhập mới hơn, thực hiện sau khi tiếng La-tinh không còn dược dùng như một sinh ngữ.

Cách nhập thời xưa theo lối bình dân

Theo lối này, La-tinh đã mượn một số từ của Hy-lạp như ta thường thấy chuyện vay mượn giữa hai sinh ngữ. Ðây là cách nhập tự nhiên do dân gian, phần lớn từ vay mượn là những từ thông thường; nhiều từ đã vào trong ngôn ngữ của dân La Mã và đã biến đổi rất nhiều về cách phát âm. Các từ gốc Hy-lạp loại này cũng đã biến dạng khá nhiều, qua hai lần nhập : từ tiếng Hy-lạp qua La-tinh, rồi từ La-tinh qua các tiếng Rôman. Các từ Anh có gốc Hy-lạp cũng có thể nhập thông qua tiếng Pháp cổ hoặc tiếng -rập. Ví dụ :

(g) puxida --> (l) buxta --> (f) boite / (e) box (cái hộp)

Một số phẩm vật, dụng cụ mà những bộ lạc gốc Ðức di dân đầu tiên đem đến quần đảo Anh có tên gọi bằng tiếng Hy-lạp, ví dụ như butter, dish hay anchor (do gốc Hy-lạp boutyron, diskos, ankyra). Hoặc theo đường truyền giáo, những từ như alms, anthem, deacon, ... đã được vay mượn.

Có nhiều từ Hy-lạp về sau lại được vay mượn một lần nữa với một nghĩa khác và thường có dạng gần từ Hy-lạp hơn.

Ví dụ, sau đây là những cặp từ có cùng một gốc nhưng có dạng hoặc nghĩa khác nhau :

(e) hospital / (f) hôpital so với (e) hostel / (f) hospice (bệnh viện) (nhà trọ, nhà tập thể)

(e) treasure / (f) trésor so với (e) thesaurus / (f) thesaurus (kho châu báu, của quý) (từ điển lớn, toàn thư; bảng liệt kê các từ theo loại hay nghĩa)

Cách nhập xưa theo lối văn sách rồi bình dân hóa

Những từ cổ do các học giả mượn từ tiếng Hy-lạp và được biến hóa rất ít về cách phát âm, sau đó được dân gian chấp nhận đem dùng trong ngôn ngữ thông thường. Các từ này sau đó bị thay đổi nhiều khi chuyển qua tiếng Anh, Pháp. Ví dụ :

(g) ekklêsia --> (l) ecclesia --> (f) église (giáo hội) --> (e) ecclesiastic (giáo sĩ cơ đốc)

(g) episkopos --> (l) episcopus --> (f) évêque (giám mục) --> (e) episcopal (thuộc về giám mục; thuộc giáo hội Tân giáo).

Cách nhập xưa theo lối văn sách

Cũng giống như cách nhập trên, nhưng các từ loại này trái lại không được dùng trong ngôn ngữ thông thường. Các từ được các học giả nhập vào tiếng Anh, Pháp khoảng thời trung cổ đến thời phục hưng khi đọc các sách vở viết bằng tiếng La-tinh. Vào thời kỳ phục hưng, có phong trào tìm hiểu những môn học cổ điển, tiếng Hy-lạp được ưa chuộng và nhiều từ ngữ Hy-lạp được vay mượn nhờ những học giả giỏi thứ tiếng này không kém tiếng mẹ đẻ của họ.

Các từ loại này không bị biến đổi gì nhiều, thường là thay đổi chút ít ở phần cuối (từ vỉ). Rồi thì sau đó các từ này được dùng trong ngôn ngữ thông thường mà không có biến đổi gì khác vì giai đoạn chuyển biến cách phát âm một cách quan trọng đã qua rồi. Cho tới nay, các từ này không thay đổi gì mấy trong cách viết cũng như trong lối phát âm.

Ta có thể kể làm ví dụ các từ thuộc loại này :

(g) philosophos --> (l) philosophus --> (e) philosopher / (f) philosophe (triết gia)

(g) katholikos --> (l) catholicus --> (e) catholic / (f) catholique (thuộc thiên chúa giáo).

Cách nhập theo lối văn sách cho thấy rất rõ từ nguyên. Những từ này, nếu nhập theo lối bình dân sẽ bị biến đổi rất nhiều, khó lòng mà nhận ra gốc.

Từ cũ dùng lại hay từ cũ nghĩa mới

Ngay thời trung cổ, nhiều triết gia và các nhà thông thái Âu châu đôi khi cần phát biểu những khái niệm mà không có sẵn từ trong ngôn ngữ của họ, cũng như tìm không thấy trong tiếng La-tinh, họ đã tìm ra được trong tiếng Hy-lạp những từ chỉ đúng ý họ muốn hay tuy không có nghĩa đó nhưng gần với ý họ muốn diễn tả, đã đem dùng những từ này với nghĩa mới.

Ví dụ : từ misogyne trong tiếng Pháp có nghĩa là ghét đàn bà, được mượn thẳng từ tiếng Hy-lạp misogunês không cần phải qua trung gian của tiếng La-tinh vì trong tiếng Hy-lạp cổ, từ này đã có nghĩa như vậy. Trái lại, thời xưa, lẽ dỉ nhiên tiếng Hy-lạp chưa có từ để chỉ kính viễn vọng nhưng đã có tính từ têleskopos, có nghĩa là nhìn xa và như vậy có nghĩa rất gần với dụng cụ quang học mới được sáng chế nên người Pháp đã dùng từ télescope, để đặt tên cho dụng cụ này.

Cách đặt từ mới

Tuy nhiên, tiếng Hy-lạp cổ không thể nào cho đủ từ để chỉ hết các khái niệm, sự vật mới, càng ngày càng nhiều. Khi đó phải dùng những phương cách mà chính người Hy-lạp xưa kia đã dùng để gia tăng ngữ vựng của họ. Cách cấu trúc của ngôn ngữ này đã cho phép họ đặt những từ mới một cách giản dị và có kết quả tốt. Người Âu châu đã bắt chước và từ thế kỷ thứ 16 đã dùng phương cách này mà vay mượn trực tiếp trong ngôn ngữ Hy-lạp. Họ chỉ cần xem nếu tự đặt mình vào địa vị người Hy-lạp thì họ sẽ tạo từ như thế nào để gọi ý niệm hay sự vật mới, rồi viết từ đó theo kiểu Pháp (hay Anh, hay Ðức hoặc Ý, bởi vì đây là công việc chung của một số người Âu châu và có thể là khi thì người nước này, khi thì người nước kia tìm ra một từ mới thích hợp trước).

Cần nhắc lại là ở các thế kỷ trước và cho đến rất gần đây, phần lớn những tác giả hay những người làm khoa học thường am hiểu tường tận tiếng Hy-lạp.

Trong tiếng Pháp, những từ như cosmonaute hay astronaute (phi hành gia vũ trụ hay người lái trong không gian) là do những từ kosmonautês và astronautês được đặt theo cách lập từ ghép Hy-lạp (kosmos, vũ trụ ; astron , không gian + nautês, ngưới lái). Tương tự như vậy, để chỉ bác sĩ chuyên môn bệnh ngoài da có từ dermatologue, bởi vì nếu tạo tiếng Hy-lạp mới, cùng nghĩa, đặt đúng cách sẽ là dermatologos (derma, da, bì + logos, môn, ngành).

Phép phái sinh

Phương cách cuối cùng để tạo từ mới là chuyện biến hóa trong nội bộ tiếng Anh hay Pháp, không phải chuyện nhập từ một ngoại ngữ.

Ví dụ khi tính từ (g) politikos (thuộc về công dân) đã vào trong tiếng Pháp thành politique, sẽ có những từ mới khác như politicien, politiser, apolitique, ...

Khi từ (g) metron đã thành mètre thì sẽ có những từ như métreur, métrage, centimètre, tensiomètre được tạo thành.

Những thành phần ngoại quốc này đã được Pháp hóa hay Anh hóa và người ta không nghĩ đến việc chúng có gốc Hy-lạp hay La-tinh hoặc một ngôn ngữ nào khác và do đó có những từ ghép thuộc nhiều gốc khác nhau.

Ví dụ : Tiếng Pháp dùng bureaucratie để chỉ chế độ quan liêu đã được đặt theo mẫu dêmokratia của Hy-lạp (dêmos, quần chúng, nhân dân + kratos, quyền hành, quyền lực) bằng cách dùng từ burra có gốc La-tinh (burra, bàn giấy, cơ quan) cọng với từ Hy-lạp kratos.

Một ví dụ khác là từ automobile thường dùng trong tiếng Anh lẫn tiếng Pháp và trong nhiều tiếng châu Âu là một từ lai tạp, trong khi người Hy-lạp hiện nay dùng từ " autokineton " để chỉ loại xe đó.

c. Từ phái sinh có gốc Hy-lạp

Trên đây, ta đã thấy tầm quan trọng của các từ phái sinh có gốc La-tinh. Với các gốc Hy-lạp, tuy số lượng ít hơn nhưng nhờ kết hợp dễ dàng nên số từ phái sinh rất lớn. Thời xưa, khi người Âu châu tìm từ để chỉ những khái niệm mới thường xem trong tiếng Hy-lạp đã có sẵn từ nào thích hợp không hay dùng từ cũ với nghĩa mới (như misogyne, télescope đã nói ở trên). Họ hầu như khi nào cũng tìm được từ vừa ý, cho nên đã có thành ngữ "The Greek had a word for it ".

Những từ Hy-lạp được nhập vào tiếng Anh và Pháp có dạng ít biến đổi vì hầu hết được nhập bằng lối văn sách. Nhưng trong cách chuyển chữ, phải qua trung gian của tiếng La-tinh để chuẩn theo cách đánh vần La-tinh và viết với chữ cái La-tinh (Xem phụ lục II để biết rõ chi tiết). Cho nên trong một số trường hợp, có nhiều thay đổi dạng.

Một số từ Hy-lạp khi nhập vào tiếng Anh hay tiếng Pháp đã mất đi những vĩ tố như -os , -e , -un của từ Hy-lạp và không thay đổi mấy như:

(g) organon --> (e) organ / (f) organe (dụng cụ, khí cụ)
(g) angelos --> (e) angel / (f) ange (thiên thần)
(g) graphe --> (e) graph / (f) graphe, graphie (đồ thị, đường biểu diễn)
(g) sphaira --> (e) sphere / (f) sphère (bóng, cầu)
(g) kyklos --> (e) cycle / (f) cycle (bánh xe, vòng)

Cũng có những từ được nhập thông qua tiếng La-tinh:

(g) theatron --> (l) theatrum --> (f) théâtre --> (e) theater, theatre
(g) kephale --> (l) capitulum, caput --> (f) chapitre --> (e) chapter, chaptre

Nhưng quan trọng nhất là những từ phái sinh ghép, kết hợp nhiều gốc từ. Về phương diện này, tiếng Hy-lạp đã tỏ ra có nhiều khả năng hơn tiếng La-tinh và thuật ngữ khoa học đã tận dụng khả năng này. Một gốc từ như PSYCH- có nghĩa là "thuộc về tinh thần, tâm linh" đã tạo nên những từ sau đây trong tiếng Anh và Pháp:

psych- iatr - y / psych-o-iatr-ie , tâm thần học
psych- ana-ly-sis / psych-ana-ly-se , phân tâm học
psych-o-logy / psych- o-logie , tâm lý học
psych-o-neur-osis / psych- o-névr- ose , bệnh thần kinh tâm lý, loạn thần kinh chức năng
psych-o-path / psych- o-pathe , người bệnh tâm thần
psych-osis / psych- ose , loạn tâm thần
psych- o-somat-ic / psych- o-somat-ique , thuộc tâm thần cơ thể

hay với PYR- "lửa", có các từ sau đây:

pyromania / pyromanie , chứng cuồng phóng hỏa
pyrometer / pyromètre , hỏa kế (máy đo nhiệt độ rất cao)
pyrosis / pyrosis , chứng sợ nóng (bệnh dạ dày, làm có cảm giác như lửa đốt)
pyretic / pyretique , thuộc về nhiệt, có cơn sốt
pyre / (bucher) , giàn thiêu
pyrolyse / pyrolyse , nhiệt phân

Trong các từ trên đây, gốc từ PYR- có nghĩa chính là "lửa" nhưng trong mỗi từ cũng có nhiều sắc thái và khác biệt về ý nghĩa.

Ngay cả khi ghép nhiều gốc từ, từ ngữ mới cũng không quá dài như khi năm gốc từ Hy-lạp sau đây :

oligo- (ít, hiếm, thưa, thiểu)
erythr- (đỏ, hồng)
cyt- (tế bào)
h(a)em- (máu, huyết)
-ia (tiếp tố tạo danh từ chỉ tình trạng, tính chất)

đã hợp lại, tạo nên từ oligoerythrocythemia để chỉ "chứng giảm hồng cầu ", dùng trong y học.

Nhiều gốc từ Hy-lạp đã nhập vào tiếng Anh, tiếng Pháp và trở thành rất thông dụng như những tiền tố ANTI-, AUTO-, HYPER-, NEO-... những tiếp tố -ISM(E), -IST(E), -IZE (-ISER), -LOGY (-LOGIE), -OID(E), -PHIL(E), ...

Tóm tắt lại, ta thấy trong tiếng Pháp cũng như tiếng Anh, phần lớn những từ dùng trong triết học, khoa học, nghệ thuật ... có gốc Hy-lạp hay La-tinh là do những nhà triết học, bác học, văn sĩ ở Tây Âu tạo nên và vì vậy trước đó chưa bao giờ có trong hai ngôn ngữ này. Từ thế kỷ thứ 14, một số từ mới thuộc loại này đã được cấu tạo với tiếng Hy-lạp, tiếng này có nhiều khả năng hơn tiếng Anh, Pháp và hơn cả tiếng La-tinh. Rồi đến cuối thế kỷ thứ 18 và giữa thế kỷ thứ 19, khoa học, kỹ thuật hiện đại đã thúc đẩy mạnh việc tạo ra những từ mới cho hóa học, cơ khí và vật lý.

Cũng nhờ những đặc tính ngắn gọn, súc tích và cô đặc cùng sự sáng sủa của loại từ này mà việc thông báo và tiến bộ khoa học được thực hiên dễ dàng.